Pracujące kobiety korzystają z wielu uprawnień podyktowanych ochroną ich zdrowia i szeroko rozumianego macierzyństwa. Niektóre powinności odnoszą się do wszystkich zatrudnionych kobiet z uwagi na właściwości ich organizmu, inne zaś powstają tylko w stosunku do pracownic w ciąży.
W tym drugim przypadku pracodawca jest generalnie zobligowany przejawiać większą troskę o zdrowie kobiet spodziewających się potomstwa. Chodzi tu o zapewnienie warunków nieuciążliwych dla ich zdrowia i sprzyjających prawidłowemu przebiegowi ciąży. To z kolei ogranicza swobodę pracodawcy w dysponowaniu czasem pracy ciężarnych kobiet.
Praca tylko osiem godzin
Kodeks pracy nie tworzy dla pracownic w ciąży szczególnych regulacji dotyczących ich czasu pracy. Pracodawca musi jednak mieć na uwadze, że wiążą go pewne zakazy, które ograniczają dyspozycję kobiet w ciąży. Podstawowe ograniczenie wynika z art. 148 k.p., który ustala maksymalną dobową normę czasu pracy dla pracownic w ciąży zatrudnionych w systemie:
  • równoważnego czasu pracy,
  • pracy w ruchu ciągłym,
  • skróconego tygodnia pracy,
  • pracy świadczonej wyłącznie w piątki, soboty, niedziele i święta (pracy weekendowej).
W wymienionych systemach czasu pracy ciężarna kobieta nie może pracować dłużej niż osiem godzin na dobę, i to niezależnie od obowiązującego ją rozkładu czasu pracy. Istotne jest również to, że pracownica, dla której wymiar czasu pracy w danym systemie nie może przekraczać ośmiu godzin, nie ponosi ujemnych konsekwencji płacowych. Zachowuje ona bowiem prawo do wynagrodzenia za czas nieprzepracowany w związku ze zmniejszeniem z tego powodu wymiaru jej czasu pracy.
RADY DLA PRACODAWCY
Kształtując czas pracy ciężarnej pracownicy pracodawca musi pamiętać o:
  • obowiązku zmiany rozkładu czasu pracy w sposób umożliwiający wykonywanie pracy poza porą nocną, a jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe, przeniesienia do innej pracy, której wykonywanie nie wymaga pracy w porze nocnej (względnie zwolnienia na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy),
  • zakazie zlecenia pracy w godzinach nadliczbowych i zatrudniania w porze nocnej,
  • zakazie zatrudniania w systemie przerywanego czasu pracy bez zgody pracownicy,
  • przestrzeganiu ośmiogodzinnej normy dobowej wobec pracownicy zatrudnionej w systemie równoważnego czasu pracy, pracy w ruchu ciągłym, skróconego tygodnia pracy i pracy weekendowej.
Bez nadgodzin
Kolejne ograniczenia w zakresie dysponowania czasem pracy kobiet w ciąży wynikają z art. 178 par. 1 k.p. Chodzi tu w szczególności o zakaz zatrudniania ciężarnych pracownic w godzinach nadliczbowych. Dodajmy, że zakaz ten ma charakter bezwzględny. Oznacza to, że przestrzeganie go przez pracodawcę nie zależy od jego woli i nie może być przedmiotem innych unormowań wewnątrzzakładowych osłabiających kodeksowe gwarancje. Bezwzględny charakter tego zakazu oznacza także, iż zgoda pracownicy na pozostawanie w pracy dłużej nie będzie skuteczna, zaś odmowa wykonywania tego rodzaju pracy nie może pociągać dla niej żadnych ujemnych skutków. Natomiast naruszenie tego zakazu przez pracodawcę stanowić będzie wykroczenie przeciwko prawom pracownicy.
Na odpowiedzialność wykroczeniową narazi się on, jeżeli zatrudni ciężarną pracownicę w nadgodzinach, niezależnie od motywu, jakim się będzie kierował. Dla powstania odpowiedzialności nie będzie bowiem istotne, czy przemawiały za tym szczególne potrzeby pracodawcy, czy też miało to umożliwić pracownicy wypracowanie większych zarobków (przykład).
PRZYKŁAD:
NIE MOŻNA ZLECAĆ PRACY W NADGODZINACH
Pracownica w ciąży wyraża zgodę na pracę w godzinach nadliczbowych, gdyż czuje się dobrze i poprzez dodatkowe wynagrodzenie za nadgodziny chciałaby uzyskiwać większe zarobki.
Pracodawca nie może zatrudniać pracownicy w godzinach nadliczbowych, nawet jeśli stwarza to dla niej większe możliwości zarobkowania. Zakaz ten ma bowiem na celu realizację szczególnej ochrony zdrowia kobiet spodziewających się dziecka i pracodawca nie może zrezygnować z jego przestrzegania, nawet jeżeli pracownica wyraziłaby na to zgodę.
Nie wolno w nocy
W zakresie czasu pracy ciężarnej pracownicy pracodawca musi także pamiętać o ograniczeniach dotyczących wykonywania pracy w nocy. Przede wszystkim pracodawcę wiąże zakaz zatrudniania kobiet w ciąży w porze nocnej, który, podobnie jak w przypadku nadgodzin, ma charakter bezwzględny. Oznacza to, że nie jest ona dozwolona, nawet gdyby pracownica wyraziła zgodę.
Poza tym pracodawca zatrudniając pracownicę w porze nocnej jest zobligowany na okres ciąży zmienić jej rozkład czasu pracy, tak by nie pracowała ona w nocy. Jeżeli jest to niemożliwe lub niecelowe, pracodawca musi przenieść ją do innej pracy, a w razie braku takiej możliwości - zwolnić na czas niezbędny z obowiązku świadczenia pracy (art. 1781 k.p.).
Tylko za zgodą pracownicy
Jak już wspomniano ochrona macierzyństwa ustanowiona w kodeksie pracy ma w zasadzie charakter bezwzględny. Jednakże w nielicznych przypadkach pracodawca może być zwolniony z ustawowych ograniczeń, ale i wówczas nie zależy to od jego woli, lecz od decyzji pracownicy korzystającej z ochrony. Chodzi tu o zakaz zatrudniania w systemie przerywanego czasu pracy.
Generalnie bowiem pracownic w ciąży nie wolno zatrudniać w tym systemie czasu pracy. Ma on bowiem charakter szczególny w tym względzie, że praca w systemie przerywanego czasu pracy wykonywana jest w dwóch odcinkach czasowych przedzielonych przerwą. Wynikająca stąd uciążliwość ogranicza swobodę w zakresie stosowania go w stosunku do kobiety w ciąży. Pracownica może jednak wyrazić zgodę na wykonywanie pracy w tym systemie.
Praca przy komputerze
Dodatkowe ograniczenia dla pracodawcy wiążą się z zatrudnianiem ciężarnej pracownicy przy komputerze. Przepis art. 176 k.p. wprowadza bowiem generalny zakaz zatrudniania kobiet przy pracach szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla ich zdrowia, które wyliczają przepisy wykonawcze. Wśród nich wymienia się pracę przy obsłudze monitorów ekranowych, ale tylko taką, przy której pracownica ma kontakt z komputerem powyżej czterech godzin na dobę.
Uciążliwość tego rodzaju pracy powoduje, że na pracodawcy spoczywa obowiązek właściwego zorganizowania czasu pracy ciężarnej pracownicy. Jeżeli bowiem pracuje ona przy komputerze w czasie dłuższym niż dopuszczalny, pracodawca powinien ograniczyć czas pracy przy komputerze do dozwolonej liczby godzin, a gdyby skrócenie okazało się niemożliwe lub niecelowe przenieść ją do innej pracy. Żadna z wymienionych zmian nie może pociągać za sobą ujemnych konsekwencji w sferze płacowej pracownicy.
Sporadyczny kontakt z komputerem czy nawet codzienny, ale krótszy niż cztery godziny, generalnie nie stanowi dla ciężarnej pracownicy przeszkody w wykonywaniu dotychczasowej pracy. Przeciwwskazania zdrowotne do wykonywania określonej pracy mogą jednak wynikać także z przedłożonego orzeczenia lekarskiego. Wówczas pracodawca obowiązany jest dostosować warunki pracy do wymagań określonych w przepisach kodeksu pracy lub tak ograniczyć czas pracy, aby wyeliminować zagrożenia dla zdrowia lub bezpieczeństwa pracownicy. Jeżeli nie jest możliwe zorganizowanie pracy w sposób eliminujący zagrożenie dla jej zdrowia ani też przeniesienie jej do innej pracy, pracodawca zobowiązany jest pracownicę zwolnić na okres ciąży ze świadczenia pracy, z zachowaniem prawa do wynagrodzenia.
DANUTA KLUCZ
gp@infor.pl
PODSTAWA PRAWNA
■ Art. 148, art. 176, art. 178 par. 1, art. 1781 ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).